Terk edilme şeması nedir? Bu yazıda Şema Terapi kökenli bir kavram olan, içimizdeki terk edilme, yakınlarımız tarafından yalnız bırakılma hissini ele alacağım. Bu hissi Şema Terapi dili ile söylersek, kavramsallaştırırsak “Terk edilme şemasından” bu yazıda ayrıntısı ile bahsetmek istiyorum. Terk edilme şeması nedir?
Terk edilme şeması bizim gündelik yaşantımızda, ilişkilerimizde, evliliğimizde veya çalışma ortamımızdaki bütün ilişkilerimizde bize zorluk çıkaran, bize problemler yaşatan diğer insanlarla iletişimimizde bize engeller çıkaran bir yanımızı ifade etmektedir. Bize problemler çıkaran yanlarımız üzerinde biraz bilgi sahibi olmamız, ilişki içerisinde olduğumuz kişilerle yaşadığımız uyumsuz yanlarımızdan kaynaklanan problemler varsa bu problemler üzerine biraz farkındalık sahibi olmamız açısından son derece önemlidir.
Uyum Bozucu 18 Şema
Şema terapi bize zorluk yaşatan uyumsuz 18 şemadan bahsediyor. Biz herhangi bir ilişki içerisinde bir duruma tepki vereceğimiz, herhangi bir davranış göstereceğimiz zaman bazı şemaların süzgecinden geçirerek vereceğimiz tepkiyi belirliyoruz. Burada mizacımız -ki bu doğuştan getirdiğimiz bir yapıdır ve karakterimiz çevremizle etkileşim sonunda gelişmektedir- son derece büyük bir rol oynamaktadır. Örneğin eş seçerken veya çalıştığımız ortamda patronumuzla konuşurken veya eşimizle konuşurken, ona nasıl tepki vereceğimizi şema olarak isimlendirdiğimiz yapıların süzgecinden geçirerek vermekteyiz.
Yaşam süreci içerisinde ilişki kurduğumuz insanlarla yaşadığımız sıkıntılarda bu uyum bozucu şemaların etkisi çok yüksektir. Uyum bozucu şemalar dediğimizde çocukluk yıllarımızdan itibaren oluşturduğumuz şemaları kastediyoruz. Yani çocukluk çağımızda başımıza gelen olumsuz yaşantılar, olumsuz anne ve baba tutumları, travmatik yaşantılar, ayrılıklar, parçalanmalar, uzun dönem süren yoksunluklar, hastalıklar ve bunun gibi durumlar karşısında bu olumsuz yaşam olayları ile baş etmek için birtakım şemalar oluşturuyoruz. Tabi ki oluşturuyoruz derken biraz bilinç dışı, oturup düşünerek şöyle bir tepki vereyim diyerek oluşturduğumuz değil, biraz daha bilinç dışı süreçte oluşan yapılar olarak bunları anlamamız gerekir. Uyum bozucu şemaları oluşturmaktaki amacımız, olumsuz yaşam olayları ile başımıza gelen, bizi üzen veya ciddi anlamda travma yaşatan olumsuz yaşam olayları ile baş etmektir.
Uyum bozucu şemaları olumsuz olaylar ile baş etmek için oluşturuyoruz. Ancak sorun şu ki küçükken kendimizi korumak için kullandığımız bu yapılar büyüdüğümüzde bize ayak bağı olmaya başlıyor. Yani küçükken işe yaradığını düşündüğümüz yapı büyükken ilişkilerimizi bozuyor. Arkadaşlıklarımıza olumsuz etki ediyor. Çalıştığımız ortamdaki uyumumuzu bozabiliyor. Örneğin bize hoş gelmeyen şeylerle karşılaştığımızda o problemleri çözmek için sağlıklı bir tepki üretmemizin önüne geçiyor. Çocuklukta belki bu tepki bizi ruhen korumuş olabilir, bizim işimize bir hayli de yaramış da olabilir ama bu uyum bozucu şema yetişkin yaşantımızda işe yaramıyor.
Terk Edilme Şemasının Kökeni Nedir?
Açık bir şekilde anlaşılması için küçük, basit bir örnek vermek istiyorum. Örneğin anne babası boşanan veya babası evi terk edip giden bir çocuk ilişkilerin bir gün kesinlikle sona ereceğini, ne kadar yakın ilişki kurarsa kursun terkedilip yalnız kalacağına dair bir inanç geliştirebilir. Yani anne ya da baba boşanıyor veya ebeveynden herhangi bir tanesi aileyi terk ediyor ve bunun gibi travmatik bir olayla karşılaşan bir çocuk zihninde bu olaya ilişkin bazı yorumlamalarda bulunuyor ve terk edilmenin normal olduğuna dair bir inanç geliştiriyor. Bu inanç kişilik yapısının en temelinde bir yerde kendine sağlam bir yer ediniyor ve artık ondan sonraki süreçte benzer olaylarla karşılaştığında sürekli olarak o inancın süzgecinden geçmiş olan tepkileri ve davranışları gösteriyor.
Nasıl bir inanç geliştiriyor demiştik, ilişkilerin bir gün kesinlikle sona ereceği, ne kadar yakın ilişki kurarsa kursun terkedilip yalnız kalacağına dair bir inanç. Daha sonra bu çocuk büyüyüp kendisi bir yuva kurmaya kalktığında kuracağı ilişkiyi az önce söylediğim şemanın etkisi ile şekillendirmektedir. O inancın etkisi ile çocuk kendi kuracağı yuvayı şekillendiriyor. Bu şekillenmenin nasıl olduğunu birazdan ele alacağım.
Terk edilme şemasının ayrıntısına girmeden önce üç kavramdan bahsetmek istiyorum. Bu üç kavram bizim eğer böyle bir şemaya sahipsek nasıl tepki vereceğimizi ifade eden kavramlardır.
Terk Edilme Şemasına Teslim Olma
Örneğin terk edilme şeması olan bir insan ki bu tip davranışa sahip olan insanları birinci grupta ele alalım; sergiledikleri davranışı şema terapi “şema teslimi” olarak isimlendiriyor. Birinci grup davranışta terk edilme şeması olan bir insan şöyle davranabilir:
Kendisine bir eş seçeceği zaman ona bağlanamayacak, onunla sağlıklı bir ilişki kuramayacak, ilişkisinde ona vermiş olduğu sözleri yerine getiremeyecek ve ilişkiyi devam ettiremeyecek yani tam da bu şemanın oluşmasındaki temel olayda olduğu gibi onu terk edecek olan bir eş bulabilir kendisine. Bunu birinci grup davranış olarak bir kenara koyalım.
Terk Edilme Şeması ve Kaçınmacı Davranış
Terk edilme şeması olan kişiler ikinci grup davranışlar da gösterebilir. Bu davranışlar kaçınma olarak isimlendirilmektedir.
Ne yapabilir mesela kaçınmacı davranan kişiler? Nasıl olsa terk edilecek diye yakın bir ilişki kurmaktan kaçınır. Yani bir gün nasıl olsa bu kişi beni terk edecek, onsuz kalacağım, onsuz kalınca ne olacak mutsuz olacağım. Yani sevgiyi kaybedeceğim. Dolayısıyla bu tablo ile karşılaşmamak adına yaptığı şey yakın ilişki kurmaktan uzak duruyor. Bunu da ikinci grup davranış olarak bir kenara koyalım.
Terk Edilme Şeması ve Aşırı Telafi Davranışı
Üçüncü grup davranışta ise şöyle bir şeyle karşılaşabiliriz. “Aşırı telafi”.
Örneğin partneri kendisini terk etmek istediğinde, kendisini terk etmesini kolaylaştıracak, onu kendisini terk etmeye itecek kadar ona yapışma, sürekli onunla birlikte olma davranışları sergileme. Terk edilme şeması temel inancı neydi? Sürekli ilişkilerin biteceğine inanırdı ve eninde sonunda ilişkinin bir yerde terk etme ile sonlanacağına dair bir inanç vardı temelde. Sanki bir şekilde bunu doğrulamak, bunu gerçekleştirmek adına, ilişki içerisinde olduğu kişiye aşırı şekilde yapışıp onu boğmakta ve hatta çok ufacık ayrılıkları kendisini terk edeceğinin bir işareti olarak görmektedir. Gösterdiği boğucu tepkilerle partnerinin kendisini terk etmesine neden olma davranışları sergilemektedir. Bunu da üçüncü grup davranış olarak bir kenara koyabiliriz.
Yani birincisinde kendisini terk edecek olan insanları kendisine seçer. İkincisinde hiç yakın ilişki kurmaz ki bir gün terkedilme ile karşı karşıya kalmasın. Üçüncü grup davranışta ise kendisini terk edecek olan, daha doğrusu kendisini terk etmesine neden olacak olan yaşantıları kendi oluşturur. Hatta şöyle bir şey ile de karşılaşabiliriz, sevgilisi onu terk etmeden önce, ilişkiyi terk edilme şeması olan kişi bozabilir, o sevgilisini terk edebilir. Yani buradaki slogan ne olmuş olur, “nasıl olsa bir gün terk edileceksin, o seni terk etmeden önce en iyisi sen onu terk et”. Bu üç kavramı açıkladıktan sonra terk edilme şemasının biraz daha ayrıntılarına girebiliriz.
Terk Edilme Şeması Olan Kişiler Nasıl Davranır?
Terk edilme şemasına sahip olan kişiler ne düşünürler? Mesela bu şemanın yapısında ne vardır biraz bunu paylaşmak istiyorum. Terk edilme şemasına sahip olan kişiler sürekli olarak yakın oldukları kişiler tarafından terk edileceklerine inanırlar. Yani böyle bir olumsuz beklenti içindedirler. Mesela ne olacağından korkarlar? Yakın ilişki içinde oldukları kişilerin ilişkiyi bitireceklerinden veya hastalanıp aniden öleceklerinden, veya başkaları için onları terk edeceklerinden ya da aniden ortadan kaybolacaklarından korkarlar. Ya da bunu umarlar diyelim. Yani sanki böyle bir şeyin olmasını beklerler. İçlerinde bunu bekleyen bir yan vardır diye de tanımlayabiliriz bu durumu. Böyle bir beklentileri vardır. Bu inançları sebebi ile teyakkuz halindedirler.
İlişkilerinde ne yaparlar bu teyakkuz halinde olduklarında? Partnerlerinin onları terk edeceklerine dair en ufak işaretlerin peşine düşerler. Yani kişi nasıl olsa bir gün beni terk edecek bir şekilde ortadan kaybolacak diye bir inanç varsa sürekli olarak bir teyakkuz halinde olma durumu söz konusu oluyor ve ne yapıyor bunun ip uçlarını toplamaya çalışıyor partnerinden. Acaba beni aldatıyor mu veya kısa süreli ayrılıklar olabiliyorsa iş nedeni ile bunun onu terk etmesine götürecek olan bir yaşantı olup olmadığının ip uçlarını toplar sürekli. Henüz evlenmemiş olan çiftler için düşünürsek mesela kavgalar nişanlılık döneminde ya da ilk tanışma döneminde yaşanabilir. Bu kavgaların olduğu veya kısa süreli ayrılmaların olduğu dönemlerde depresif tepkiler bu kişilerin gösterebilecekleri başlıca tepkilerdir.
Terk Edilme Şeması’nın Belirtileri
Depresif tepki dediğimiz nedir? Aşırı uykusuzluk veya aşırı uyuma, iştahsızlık veya aşırı iştah, hiçbir şeye ilgi duymama gibi tepkiler. Hatta daha ileri bir boyutuna değinecek olursak, terk edilme şeması hayatında çok hâkim bir şekilde rol oynayan kişiler, kısa süreli olan ayrılıklara bile o kadar sert ve uyumsuz tepki gösterirler ki belki de bu gösterdikleri tepkinin sonucunda ilişki bozulur. Terk edilme şeması olan kişiler zihinlerindeki sanal terk edilmeye sıkı sıkıya yapışabilir ve yukarıda örneğini verdiğimiz davranışları sergileyebilirler. Bu zihinsel terk edilme ile bu şekilde baş etmeye çalışabilirler.
Terk Edilme Şeması ve Kıskançlık
Mesela aşırı kıskançlık, partnerinin etrafında gördüğü hemcinsleri ile bir rekabet içerisinde olma gibi davranışlar da zihinsel bir terk edilmeye karşı alınmış tepkilerdir. Bu anlamda etrafınıza baktığınızda belki görmekte çok zorlanmayacağınız tepkiler bunlar. Bazı çiftlerin kıskançlık gibi sıkıntıları yaşadığını görebilirsiniz. Veya eşinin etrafında olan insanlarla kendisi arasında bir gizli rekabetin oluştuğunu, bu rekabet içerisinde onlarla rekabet edilmek adına bazı rekabet davranışları gösterdiğine şahit olursunuz. Bunlar tabi ilişki içerisinde çok da sağlıklı olmayan davranışlar olduğu için belki de ilişkinin sonlanmasına, ilişkide sık sık problemler yaşanmasına sebep olacak şeylerdir.
Terk Edilme ve Kusurluluk Şeması
Veya aşırı fedakarlıkta bulunma veya kusurları olduğuna inanıp bu kusurları saklama davranışları hep terk edilmeye karşı bilinç dışı alınmış önlemlerdir. Kusurlarını saklar dedik. Neden saklıyor kusurunu çünkü partneri onun kusurları olduğunu öğrendiğinde onu terk edecektir, böyle düşünür, böyle inanır. Eğer benim sahip olduğum kusurları bilirse, bunu anlarsa bir şekilde onun gözünden düşeceğim, terk edileceğim diye bir düşünceye kapılabilir kişi. Bu kusurlar bazen sadece fiziksel kusurlar olmayabilir, içsel bazı ruhsal özellikleri ile ilgili bir şey de olabilir. Bazısı burnundan, gözünden, saçının olmamasından ya da şişmanlıtan, boyunun kısalığından, uzunluğundan utanabilir. Bazıları ise fiziksel özellikler yerine biraz daha kişilik özellikleri ile ilgili kusurları olduğuna inanır ve bunu saklamaya çalışır.
Örneğin ben insanlar arasında bir ortama girdiğimde kendimi ifade edemiyorum, çok düzgün konuşamıyorum, çok esprili değilim, çok cana yakın değilim, çok öfkeliyim gibi bazı kendinde görmüş olduğu olumsuz özelliklerini saklayarak muhtemel bir terk edilmeye karşı kendince bir önlem almış olabilir.
Bu konuda daha açık bir örnek vermek istiyorum. Takipçilerden gelen bir soruydu bu anlatacağım örnek. Bir kadın takipçi şöyle sormuştu:
“Ben vücudumdan memnum olmadığım için estetik ameliyatı oldum, şimdi birisi ile görüşüyorum ona estetik yaptırdığımı söylemeli miyim, yani eğer ona estetik ameliyatı yaptırdığımı söylersem benden soğur mu?” diye soruyor.
Şimdi burada nasıl bir tablo ile karşı karşıyayız? Kendisinde bazı kusurların olduğuna inandığı için bir estetik operasyon geçirmiş ve şu an bir aile kurmak için birlikte olduğu kişi ile tanışırken ona acaba bu kusurlarımdan bahsetmeli miyim? Eğer bahsedersem terk edilir miyim? Beni bırakır mı? Sevgisini benden esirger mi? Sevgisini kaybeder miyim diye bir haleti ruhi içerisindedir. Bu nedenle bu konuyu onunla paylaşırsa olurda terk edilirim korkusu ile fikir danışıyor.
Terk edilme şemasına sahip olan ikinci bir gruptan bahsetmiştik. Yakın ilişki kurmak istemeyen. Kaçınmacı kişiler terk edilmekten korunmak için yakın ilişki kurmaz demiştik. Yani terk edilmemek için en iyi kural insanlarla yakın ilişki kurmamaktır düşüncesi ile hareket ederler. Eğer onlarla yakın ilişki kurmazsan terk edilmezsin de. Hâkim düşünce bir ilişki içerisinde bu düşüncedir. Gerçekten baktığımızda da bizimle bu tür ilişki kuran insanlarla karşılaşabiliriz.
Şema Kimyası
Şema kimyası diye bir kavramdan bahsetmek istiyorum terk edilme şemasını sonlandırmadan önce. Şema kimyası dediğimiz şey şudur. İki farklı insanda, örneğin birisinde terk edilme şeması varsa bu insan kendisine eş seçerken nasıl bir eş seçer? Bu şemalar bizim eş seçimimizde, ilişkilerimizde olumsuz, uyumsuz bir şekilde bizim davranışlarımıza nasıl etki ediyor? Uyum bozucu şemaların birbirini seçmesi şema kimyası olarak isimlendiriliyor. Bunu gerçekten kimyasal bir reaksiyona benzetebiliriz. Kimyasal olarak iki maddenin birbirine tepki vermesi gibi. Bazı maddeler karıştığında patlamalar meydana gelebiliyor.
Terk edilme şeması olan bir kişi kendisine eş seçerken nasıl bir eş seçer? Bu soruya baktığımızda çok ilginç bir tablo ile karşılaşırız. Terk edilme şeması olan kişi kendine eş olarak, partner ya da sevgili olarak kendilerini terk etme ihtimali çok yüksek olan bağımsız, aşırı serbest takılan veya ulaşılamaz noktalarda olan insanları seçerler. Mesela evlenip boşanmış kişiler. Hala evli olan kişiler. Yani ilişki içerisinde problem yaşama ihtimali çok yüksek olan kişiler onlar için çok cazip kişiler oluyor. İşi gereği sürekli evin dışında olacak kişiler veya yurt dışı seyahatleri olacak olan kişiler, farklı kültürlerdeki, inançlardaki kişiler onlar için gerçekten ilgi çekici oluyor. Elli kişinin olduğu yere girdiğinde terk edilme şeması olan kişiler elektriği muhakkak kendisindeki terk edilme şemasını sürdürecek olan, terk edilme şemasının sahip olduğu inancı devam ettirecek olan kişiyi seçiyorlar, ondan elektrik alıyorlar.
Terk Edilme Şemasına Örnek
Bununla ilgili bir örnek vermek istiyorum. Bir kadın danışan, sahip olduğu ilişkileri anlattığında daha önce birkaç kişi ile evlilik girişimi olmuş. Seçmiş olduğu ilişki tarzında bütün kişilerin onu terk etme ihtimali yüksek olan kişiler olduğunu gördük. Evlenmek istediği birisi mahallesindeki farklı kültürde, farklı inanıştaki, farklı milliyetteki bir kişi idi. Kendisinin sahip olduğu düşünce yapısı ise evliliğini onunla bir şekilde yürütmesini engelleyen bir düşünce yapısına sahipti. Burada farklı kültür veya inançtaki birisi ile evlenmeyelim düşüncesini savunmuyorum. Anlatmak istediğim, farklı bir milletten birisi ile evlenebilirsin ama sahip olduğun düşünce yapısı kurduğun ilişkinin devam etmesine de engel olmaması gerekir. Bu bahsettiğimiz danışanın sahip olduğu düşünce yapısı, siyasi görüşü bir şekilde bu ilişkinin ileri de bir gün gerçekten de bitmesine elverişli bir düşünceydi ve gerçekten de onunla ilişkisi yürümedi. Buna benzer bir iki zor ilişkisi daha olmuştu.
Bir ilişkisinde mesela gerçekten böyle evinden işine işinden eve gidecek belki tamamen evcimen olacak, belki hiçbir sıkıntı yaşamayacağı birisi ile tanıştığında ise ondan hiç elektrik alamadığından bahsetmişti. Onunla ilişkisi elektrik alamadığı için bitmişti (Belki de onu terk etmeyecek kişi o idi). Hani elli kişinin içine girildiğinde kendisinin terk edilme şemasını tetikleyecek kişiden elektrik alır dedim ya işte o elli kişi içerisinden ona doğru olan kişiden asla elektrik alamadığından bahsetmişti. En son evlendiği kişi bir pilottu. Evde hiç olamayacak olan bir kişiydi. Şu anda ilişkileri nasıl bilmiyorum, inşallah mutlulardır diye temenni ediyorum.
Sonuç
Terk edilme şeması temel olarak böyle bir yapıya sahip. Eğer bu yazıyı okuyan kişilere bu tür davranışlar tanıdık geliyorsa şema terapi yönelimli psikoterapi yardımı almalarının, ilişkilerindeki sorunların çözümünde yardımcı olacağını belirtmek isterim.
Terk edilme şemasına sahip olan insanların bu şemadan kurtulduklarında kazanacakları inanç şudur: “ Hayatımızda yer alan bütün insanlar bizi terk etmezler. İlişkiler bir gün muhakkak aldatmayla ya da terk etmeyle yıkılmazlar. Dünyada birlikte yaşlanan hatta kısa süreli ayrılıklar kavgalar yaşadığı halde birlikte yaşlanan milyonlarca çift vardır. Hayatımızdan daha önce birisi hiç ummadığımız bir şekilde ayrılmış gitmiş olabilir ama biz bunu bir kural haline getirdiğimizde yani sanki herkes bizi muhakkak terk edecek diye inanmaya başladığımızda yaşantımız daha da düzenli ve iyi olmuyor aksine kimseyle yakın ilişki kuramayız, yaşamın tadını alamayız.” Terk edilme şemasını hayatımızda etkin bir şema olmaktan çıkardığımızda edineceğimiz inanç tam da budur. Sağlıcakla kalın.
Bu yazı, “Schema Therapy: A Practitioner’s Guide” isimli kitap temel alınarak hazırlanmıştır.
Bir yanıt yazın